Makalä mında: http://www.azatliq.org/content/feature/25368097.html
Çit il tatarlarınıᶇ nǝşriatların ciyu buyınça, soᶇga qalıp bulsa da (23
yıl) başqarılgan eş öçen Milli Kitapxanǝne tǝbrik itǝm. Şulay da qayber
tǝnqitlǝremne yazıp uzarga röxsǝt itegez (bu ǝytem neçkǝlekle bulu öçen
qullanıla ǝxrese). Kemneᶇ dǝ xǝtere qalmasın min çittǝn torıp üz fikerlǝremne hǝm tǝcrebǝlǝremne
urtaqlaşmaqçımın. Min tatar xalqınıᶇ dustı, şunıᶇ öçen qay çaqlarda törtep tǝ
alam. Ber mǝqal bar bit. Turını (dörestne)
ǝytkEn tuganına yaramagan. Min inde şundıylardan.
Berençedǝn Ayrat ǝfǝnde Zahidullin
Tokioda Tamimdar Muhitneᶇ kitapların yaki başqa materaialların gailese birmǝde
dip zarlangan. Tögel belmim, ixtimal bu fondnı buşqa alırga tırışqannardır yaki
kölkele ber summa tǝqdim itelgǝnder. Çönki miᶇa da şundıyraq xǝllǝr bulgan ide.
Niçǝ mǝrtǝbǝlǝr Qazannan kilgǝnnǝr minnǝn “Yaᶇa Milli Milli Yul” nösxǝlǝreneᶇ küçermǝsen talǝp ittelǝr. Hǝr ber
sǝfǝrdǝ min fotokopiǝ çıgımnarı öçen aqça cibǝrsǝgez küçermesen yasatırmın,
östǝmǝ aqça da talǝp itmim dip cawap qaytardım. Lǝkin ber nindi oyışma da yaki
şǝxes tǝ bu turıda cawap qaytarmadı.
Min diaspora tatarlarınıᶇ tarixın yazarga cıyınam digǝndǝ Dönya Tatarları
Kongresı rǝise bazardan ǝyber algan kebek “yari cibǝr bezgǝ “ dip kenǝ ǝytte. Minem
fǝnni xezmǝtlǝremǝ şundıy bǝyǝ birelüwe döresen ǝytkǝndǝ küᶇelemne töşerde. Min
bit Qazanda basılgan kitaplarım öçen nindi dǝ bulsa gonorar talǝp itmǝdem. Baylıq
artınnan yögersǝm sǝwdǝgǝr yaki sǝyǝsǝtçe bulırga tırışır idem. Min aqça kitermegǝn fǝn yulın sayladım.
Tik kitaplarımnıᶇ qayberlǝre tatarca basılsalar xalqıma da faydalı bulır dip
uyladım. Tatarça basılgan öç kitaptan ikese öçen Razil ǝfǝndǝ Vǝliǝvkǝ
rǝxmǝtlemen. (TAgı bere basılu aldında dip belǝm) Kollegalar isǝ ǝxrese
könlǝşep şuşı esǝrlǝr tatarca dönya kürgǝç ber yul aᶇlatma da yazmadılar. Bǝlki
kürmedelǝr yaki uqımadılar yaki yazardıy
ber nǝrsǝ tapmadılar. (Tatar tarixçılıgı turıdagı tögǝlrǝk fikerlǝrem öçen “İdel”
jurnalınıᶇ soᶇgı Aprel sanına qaragız).
Asılda Qazannıᶇ yaqın yaki yıraq diaspora belǝn bik ük tǝ qızıqmawı ber çınbarlıq.Çinovniklar
qulındagı milli eşlǝr hǝr daim şundıyraq bula. Alar öçen eşneᶇ niçek bulsa da
başqarıluwı, üzǝkneᶇ boyrıgın urnına citkerü citǝ. İstanbuldagı wǝkilçelek
citǝkçelere dǝ Qazan quşuwı buyınça
qayber aktiflıqlar (hǝr yıl şuluq nǝrsǝlǝrne: sabantuy, Tuqay köne hǝm
studentlar KVNne) kürsǝtep toralar hǝm minnǝn tatarlıq öçen öleş kertenü
kötǝlǝr. Min isǝ inde tik yazgannarım belǝn genǝ dǝ tatarlıqqa öleş kerttem dip
belǝm. Lǝkin alar öçen bu qızıq tügel. Tatar tarixınıᶇ kemgǝ kirege bar?
Azatlıq radiosında ike yıl çaması özeklǝre tapşırılgan minem “Millǝt Mǝclese”nǝ
kem dǝ komentar yasamadı. Bit yuq bar turında ber beren sügǝrgǝ yaratqan fiker
iyǝlǝrenǝ baytaq oçrıybız Azatlıq bitlerendǝ.
Döres miᶇa tatar çinovnikları qayber medallǝr
birdelǝr, fǝnnǝr akademiǝsenǝ ağza ittelǝr. Lǝkin bolarnıᶇ miᶇa ber tiyenlek tǝ
faydası bulmadı. Min fǝnni eşçǝnlegem hǝm Törkiǝdǝ bu ölkǝdǝ tanılıuwım arqılı gına xosusi ber universitetta eşlǝw
mömkinlege taptım. Bıyıl akademik tormıştagı 30-nçı, eş tormışındagı 55-nçe hǝm
maddi tormışımdagı 70-nçe yılnı tutıram. Yǝgni miᶇa bugengǝ xǝtle
başqargannarım citǝ.
Qısqası Tatarstan çinovnikları diasporadagı tatarlarnı Tatarstan öçen hǝmmǝ
nǝrsǝ eşlǝrgǝ ǝzer toralar dip uylıylar bulsa kirǝk. Şunıᶇ öçen dǝ hǝmmǝ
nǝrsene buşqa eşlǝnüwen kötǝlǝr. Süz ozınga
kitte. Nǝticedǝ min altı yıl elek barlıq kitaplarımnı Islam tarixı, sǝngǝte hǝm
mǝdǝniǝte üzǝge (IRCICA)nıᶇ kitapxanǝsenǝ (library.ircica.org) tapşırdım. Anda
“Yaᶇa Milli Yul” (Berlin) tulısınça, ǝni belǝn ǝti çıgargan “Milli Bayraq”nıᶇ
(Mukden) nösxǝlǝre öleşçǝ bar ide. Tik Gǝyǝz
İsxaqineᶇ qızı Prof. Segadǝt (İsxaqi) Çagataynıᶇ miᶇa tapşırgan arxiv
matǝrialların gına saqladım. Minnǝn bolarnı Qazanda da, biredege başında Tatar
bulmagan ber şǝxes utırtılgan “İdil-Ural Törkistan Ayaz İsxaqi-Çagatay Fondı”
da talǝp ittelǝr. Alarnı kemgǝ dǝ
birergǝ cıyınmıym. Bǝlkim yıraq diaspora tatarları turında yazganda kirǝk
bulır.
Mǝglümǝt öçen: “Milli Bayraq” nıᶇ digitallǝşterelgǝn nösxǝlere isǝ Wisconsin
Universitetı kitapxanǝsendǝ saqlana. Tagı östǝmǝ ber mǝglümǝt. İstanbuldagı
Tuqay Yǝşlǝr Tügǝrǝge tarafınnan min dǝ öleş kertkǝn 1965-66-nçe yıllarda tulayım 24 san çıqqan “Tukay Bülteni” isemle sıyfatı ǝllǝ nindi
bulmagan ayrım ber nǝşriat tagı bar.
Nadir Dǝülǝt, Tatarstan Fǝnnǝr Akademiǝse çit il ǝgzası, tarix professorı.
1944-nçe yılda (Mukden/Şenyang) Manjuriǝdǝ
(bugenge tönyaq Qıtay) tugan. Marmara, Columbia, Wisconsin/Madison, Yǝditǝpǝ
universitetlarında uqıttı hǝm xǝzer isǝ İstanbul
Sǝwdǝ Universitetında uqıta. 25 kitap aftorı. Tagı ber kitabı Ankarada, bere
isǝ Qazanda çıgarga tiyeş.
Etise İbrahim Dǝület Kildi, ǝnise Rokıya Moxǝmmǝdiş (Dǝület Kildi).
1935-1945-nçe yıllarda ikǝwülǝp Mukdenda
“Milli Bayraq” gǝziten çıgaralar. Berese yazularnı ezerli, xǝbǝrlǝr cıya,
ikençe bolarnı qulda yaza, basılaçaq
nösxǝlǝrne Yapon sensurasına tǝrcemǝ itep birǝ.
Çönki ul çordagı Mançuko dǝülǝte
Yaponiǝ ximayǝse astında bula. 1945-nçe yılda Sovet xǝrbilǝre Mukdenne (Manjuriǝne) basıp algaç ikesen totqarlap un
yıl Gulagqa xökem itelǝlǝr. Soᶇga isǝ irle-xatınlı 6 yıl Seberdǝ sörgendǝ
yǝşilǝr. Törmǝdǝ tugan qızları Fǝridǝ belǝn tik 12 yǝşkǝ citkǝç kenǝ oçraşa
alalar. Nadirnı isǝ ber başqa tatar
gailese balalıqqa ala hǝm alar belǝn
1949-nçı yılda Törkiegǝ kitǝ.
